In Grensstreken gaat Milo van Bokkum op zoek naar de bijzonderheden van grenzen. Hij neemt je mee op zijn tochten langs de Belgische exclaves van Baarle-Hertog tot het condominium van de Moezel rivier in Luxemburg en Duitsland of nog verder van huis in Micronesië in Vanuatu. Het boek onderzoekt de aantrekkingskracht van grenzen, aan de hand van de wonderlijkste voorbeelden. Waar komen de enclaves, de kronkels en de rechte lijnen op de wereldkaart vandaan? Waarom gebruikten grensmakers een liniaal? Bestaat er een land in een land in een land? En zijn er stukken van de wereldbol die door geen enkel land worden geclaimd? Bestaan er volken die aan beide zijden van een hooggebergte leven? Grenzen hebben in ons hoofd een verregaande invloed. We staan soms uren te wachten om er een over te steken, en leren van jongs af aan hoe ze de wereld verdelen. In alle werelddelen begrenst de mens zijn land van dat van de buren, en scheidt zo het Zelf van de Ander. Milo van Bokkum bestudeert de lijn die ons van de ander scheidt, en hoe dat zo is gekomen. Die grenzen vormen niet alleen miljoenen kilometers identiteit, ook zijn ze een schier oneindige bron van smakelijke geschiedenissen.
Merkwaardige grenssituaties dichtbij huis
Ook in Nederland kent het grensverloop zijn eigen bijzonderheden. Dan doel ik niet op de uitstulping van Zuid-Limburg tussen België en Duitsland of het ‘overzeese’ Zeeuws-Vlaanderen. Ik heb het dan over de situatie in Baarle-Nassau, de Nieuwstraat in Kerkrade, Neutraal-Moresnet en het grensgeschil in de Eems-Dollard delta. Ik heb gebruik gemaakt van bronmateriaal uit wikipedia.
Baarle-Nassau
Baarle-Nassau vormt samen met de Belgische gemeente Baarle-Hertog het Kempense dorp Baarle. Het grondgebied van beide gemeenten loopt met name in de kern van Baarle flink door elkaar. Er zijn 22 exclaves van Baarle-Hertog in Baarle-Nassau en acht exclaves van Baarle-Nassau in Baarle-Hertog. Een aantal van deze Nederlandse exclaves vormt weer enclaves binnen de Belgische enclaves in Nederland (contra-enclaves of tegenenclaves, oftewel enclaves van de tweede orde.
De situatie van verkavelde enclaves en exclaves dateert van de twaalfde eeuw. Dirk VII van Holland, graaf van Holland, wilde zijn invloed uitbreiden naar het zuiden. De baronie van Breda was een van zijn eerste keuzes. Hendrik I van Brabant was daarop tegen, omdat hij geen sterke macht als buurman wilde hebben. In Godfried II van Schoten, heer van Breda, zag de hertog een bondgenoot. Na slim onderhandelen erkende Godfried II van Schoten het eigendomsrecht van de hertog over de baronie van Breda. In ruil daarvoor kreeg Godfried stukken land rondom Baarle in leen.
Voor sommige stukken land werd een uitzondering gemaakt. Ze waren op dat moment al aan anderen te leen, of de hertog behield ze zelf omdat hij over ontgonnen en bewoonde stukken land accijnzen kon innen. Daarom bleven die stukjes onder den hertog; de onontgonnen gronden vielen onder Breda. Deze afspraak dateert uit 1198. De gebieden van Baarle die nog onder de Abdij van Thorn vielen, gingen Baarle-onder-Thorn heten. Dit waren met name gebieden in Loveren.
Zo is te verklaren, dat in het centrum van Baarle één grote en een aantal kleine enclaves te vinden zijn. De wat verder weg gelegen enclaves zijn te danken aan eenzame hoeven of akkertjes (bron: wikipedia.nl).
Kerkrade
De Nieuwstraat in Kerkrade, ofwel de Neustraße in Herzogenrath, scheidt deze twee nauw verbonden steden en vormt tevens de rijksgrens tussen Nederland en Duitsland. Tot de liberalisering van het grensverkeer was dit een centrum van Nederlands-Duitse grenssmokkel. Pas na tientallen jaren van protesten vanuit de bevolking werd er afgezien van een grensafscheiding in het midden van de straat.
In 1991 besloten Kerkrade en Herzogenrath hun krachten te bundelen in het Eurode-verbond als eerste Europese modelgemeente. De Nieuwstraat werd uitgeroepen tot “eerste Europese straat” en de afbraak van het muurtje werd topprioriteit. In 1993 werd het verwijderd en werd begonnen met een gezamenlijke herstructurering van de Nieuwstraat. Toen die twee jaar later werd afgerond vierden beide steden twee dagen feest en werd de heringerichte gezamenlijke straat officieel geopend (bron: wikipedia.nl).
Eems-Dollard kwestie
Met Eems-Dollardkwestie wordt een geschil tussen Nederland en Duitsland over het verloop van de Duits-Nederlandse grens in de Eemsmonding bedoeld.
Nederland verschilde van oudsher met Duitsland van mening over de loop van de zeegrens door de Eemsmonding vanaf de Dollard. Volgens de Nederlandse opvatting loopt die grens vanaf Nieuwe Statenzijl recht naar de Eems om daar het midden van de stroom te volgen. De grens snijdt hierbij de Geisedam, een leidam van de Eems. Volgens de Duitse opvatting is het Nederlandse deel kleiner en volgt de grens in de Eems de laagwaterlijn aan de Nederlandse kant, zodat de zandbank Hond en Paap Duits zouden zijn.[1][2] Ook liggen naar Duitse opvatting kleine delen van de havenpieren van Delfzijl eigenlijk in Duitsland.
Duitsland beroept zich op een leenbrief uit 1464, waarin de graaf van Oost-Friesland van de Duitse keizer de hoogheid over zijn land verkrijgt ‘von der Westeremse osterwards’ (dus inbegrepen de Eems). Die hoogheid is volgens Nederland in de Franse tijd – na de inlijving van beide gebieden bij Frankrijk – vervallen. De grens zou volgens internationaal recht in het midden van de vaargeul moeten liggen.
De Bondsrepubliek is van mening dat het betwist gebied rechtmatig is verkregen en vervolgens in ongestoord langdurig bezit is gebleven. Er is derhalve geen reden tot wijziging van de situatie.
Een Eems-Dollardverdrag (1960)[3] is nu de basis voor een aantal samenwerkingsovereenkomsten. Het verschil in opvatting heeft al een paar maal tot problemen geleid, onder andere over de verdeling van de baten van de gaswinning in dit gebied, en de regelgeving met betrekking tot de mosselvisserij in het gebied van de Hond en Paap.[4] Over het algemeen is er echter sprake van een gemeenschappelijk beheer. Vertegenwoordigers van Rijkswaterstaat en het Duitse equivalent Wasserstraßen- und Schifffahrtsverwaltung des Bundes regelen daarin het uitbaggeren van de vaargeul, de markering van de vaarweg en andere zaken de scheepvaart betreffende. In 1996 kwam daarbij een regeling van de natuurstatus van het gebied in het zogenaamde milieuprotocol (bron: wikipedia.nl).
Neutraal Moresnet
In het boek Moresnet beschrijft Philip Dröge hoe in 1816 het ministaatje Neutraal Moresnet wordt gecreëerd in de handen van het koninkrijk der Nederlanden en het koninkrijk Pruisen. Neutraal Moresnet lag van 1816 tot 1918 aan de Nederlandse zuidgrens. Vanaf het hoogste punt van het huidige Nederland, de Vaalserberg, was een streep getrokken naar de zinkmijn in Moresnet. Dit nieuwe landje had 300 inwoners, die zich in de loop van de tijd echt een volk begonnen te voelen. Lees verder in mijn boekbeschrijving over Neutraal-Moresnet en het bezoek aan het zinkmijnmuseum in Kelmis.