Nationale atlas
De Atlas van Nederland behoort tot de groep ‘der nationale atlassen’; atlassen die in een groot aantal thematische kaarten een beeld geven van diverse aspecten van een land. Onderverdeeld in (eerst) 17 thema’s (en later 20 thema’s) geeft de atlas inzicht in de staat van Nederland gedurende de periode 1960 tot 1972. Met enkele nadien verschenen bladen is de meest recente datum van de atlas 1982: het betreft een cartografisch blad over de gemeentelijke herindeling van 1982 (zie ook figuur 5). De bladen zijn uitgegeven op A2 formaat. De atlas weegt inclusief de aangevulde bladen, circa 11 kilo.
De Stichting Wetenschappelijke Atlas van Nederland is opgericht op 12 februari 1951. Deze geeft de atlas uit met steun van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap en de Nederlandse Vereniging voor Economische en Sociale Geografie.
Een cartografisch inkijkje in de jaren zestig en zeventig
De eerste editie van de atlas verscheen in de jaren 1963 tot 1977. In de tweede uitgave, verschenen tussen 1984 en 1991 en gericht op een bredere kring van gebruikers, omvatte de atlas het in beeld brengen van zaken die verband houden met wonen, werken, verzorging, recreatie en communicatie binnen Nederland. De Redactiecommissie Atlas van Nederland, die in samenwerking met het Bureau Wetenschappelijke Atlas van Nederland, de Topografische Dienst en het Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf de tweede uitgave verzorgde, koos voor een editie in twintig delen.
De uitgave van de atlas waarvan ik enkele afbeeldingen hieronder heb ingesloten, is afkomstig van mijn wijlen opa Pierre Vrancken. Door toedoen van mijn tante en (wijlen) oom is de atlas in goede staat gebleven. De atlas biedt een prachtige cartografisch inkijkje in het Nederland van de jaren zestig en begin jaren zeventig.
Over Nederland
De universiteit van Utrecht is een pleitbezorger van deze atlas. Helaas lukt het vanwege een gebrek aan middelen niet om een nieuwe uitgaven te verzorgen. Internet biedt vele mogelijkheden om informatie te vergaren waardoor een atlas blijkbaar niet meer het juiste communicatiemedium is. De functie van de atlas beschrijft de universiteit als volgt:
Ons land kent, hoe klein het ook is, een ruime verscheidenheid van bodems, landschappen en bewoningsvormen. Vrijwel elk plekje in ons land is in de loop der tijden van karakter veranderd. Tegenwoordig voltrekken de processen zich in een overrompelend tempo. Alle veranderingen die op ons afkomen roepen een scala van vragen op.
Over deze vragen, over mensen, hun land, hun activiteiten en plannen, gaan de atlasdelen die wij hierna de revue laten passeren. Het beeld van land en samenleving is veelkleurig. Daaraan wordt recht gedaan in kaarten en kartogrammen. De begeleidende tekst steunt op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en geeft een heldere toelichting op wat naar de inzichten in beeld is gebracht.
Inhoudsopgave
1. Bevolking
2. Bewoningsgeschiedenis
3. Steden
4. Dorpen
5. Wonen
6. Voorzieningen
7. Recreatie
8. Werken
9. Bedrijven
10. Landbouw
11. Poort van Europa
12. Infrastructuur
13. Geologie
14. Bodem
15. Water
16. Landschap
17. Milieu
18. Ruimtelijke ordening
19. Stadsinrichting
20. Landinrichting
Enkele kaarten uit de atlas
Figuur 1: Uitvoeringsprogramma Rijkswegen 1972-1976.
De kaart laat wegverbindingen zien die tot op heden niet of nooit meer gerealiseerd zullen worden. De A75 die vanuit Weert naar Ravenstein zou worden doorgetrokken, is er niet meer van gekomen. Tegenwoordig heet diezelfde A75 vanaf Eindhoven naar Maastricht de A2. Of neem de A58 vanuit Hoogerheide in een rechte lijn naar (het huidige) knooppunt Galder bij Breda om aldaar aan te sluiten op de A58 naar Tilburg: ook deze verbinding is geschrapt in de verdere toekomstverkenningen naar de infrastructuur. Andere opvallende wijziging in de autowegnummering betreft de A4 die loopt van Amsterdam naar Den Haag, tevens eindpunt. Tegenwoordig loopt de A4 via Delft, de Beneluxtunnel en Steenbergen naar Bergen op Zoom. Zo is ook te zien dat de A12 tussen Gouda en Utrecht nog een snelweg met 2×2 rijstroken was en dat deze op de planning stond om te worden verbreed naar 2×3 rijstroken (momenteel 2×4 rijstroken). De snelwegnummering herinnert nog aan de oude E-nummering. De huidige E25 heet nog de E9.
Figuur 2: Inkomen en vermogen in 1974
De geografische verdeling van hoge en lage inkomens wijkt in 1974 niet zo gek veel af van de huidige situatie. Nog steeds hebben gemeenten als Bloemendaal, Rozendaal en Wassenaar gemiddeld het hoogste inkomen. De laagste inkomens zijn te vinden in de periferie van Nederland; ook dat is nog steeds zo.
Figuur 3: Gemeentelijke indeling op de Noordwest Veluwe
De gemeente Ermelo omvat begin jaren zeventig nog de huidige gemeenten Nunspeet en Ermelo. Een grote gemeente die toen nog van de gemeente Harderwijk een enclave maakte.
Figuur 4: Gemeentelijke indeling in Zuid-Limburg
Het krioelt van de kleine gemeenten in dit deel van Nederland. Ik ben opgegroeid in Munstergeleen, een zelfstandige gemeente tot de herindeling van 1982 toen Munstergeleen bij de gemeente Sittard werd gevoegd. De gemeente Onderbanken ontstond in hetzelfde jaartal, toen de kleine gemeenten Bingelrade, Jabeek, Merkelbeek en Schinveld in Onderbanken opgingen. In het bergdorpje Sweikhuizen heb ik mijn oudere jeugdjaren doorgebracht. Sweikhuizen is nooit zelfstandig geweest maar altijd onderdeel geweest van de gemeente Schinnen. De omvang van Schinnen was qua oppervlakte een gemeente die kon wedijveren met Sittard of Geleen. Maar qua inwoners was het niet voldoende om de gemeentelijke diensten te kunnen onderhouden. In januari 2019 zijn dan ook de gemeenten Onderbanken, Nuth en Schinnen samen verder gegaan als de nieuwe fusiegemeente Beekdaelen.
Figuur 5: Ouderdom van de wijken in Maastricht
De kaart geeft de ouderdom van de wijken in Maastricht weer. De oudste wijk, het centrum van de stad, is tevens het oudste stadsdeel van Nederland (1250 n.Chr.), ouder dan Nijmegen en met een omvang die toen gelijk was aan Utrecht twee eeuwen later. Met recht de oudste stad van Nederland hoewel Wikipedia daarover wat genuanceerder denkt.